سوء مصرف مواد

 سوءمصرف مواد و اعتیاد
ماده عبارت است از هرگونه ماده غیر غذایی که وقتی جذب بدن می شود عملکرد عادی آن را تغییر می دهد.  و به طور معمول افراد از طریق رفتارهای سازگارانه سیستم پاداش مغز خود را فعال نگه می دارند. اما سوء استفاده از مواد اعتیادآور گذرگاه های پاداش را به طور مستقیم فعال می سازند. سیستم پاداش مغز در تقویت رفتارها و تولید خاطرات نقش دارد. این عمل باعث به وجود آمدن احساسات مختلف در فرد از جمله لذت می شود. زمانی که فرد برای به دست آوردن ماده مورد نظر رفتارهای اجباری پیش می گیرد و کنترل استفاده از آن ماده را از دست می دهد، اعتیاد رخ می دهد.
سوءمصرف مواد به معنای استفاده از یک ماده، علی رغم عواقب منفی یا نامطلوب آن. سوء مصرف کننده مواد کسی است که به علت استفاده زیاد از مواد به طور مکرر و به صورت متناوب به مشکلات مختلفی دچار می شود.
وابستگی به مواد به معنای ادامه مصرف ماده به رغم پیامدهای منفی آن.
وابستگی روانی زمانی به کار می رود که افراد زندگی خود را طوری تغییر می دادند که استفاده مستمر  و مداوم ماده تضمین می شد. فکر و ذهن فرد بر محور ماده و استفاده از آن قرار می گرفت و این موضوع باعث می شد که فعالیت های مهم زندگی مانند تعهدات شغلی، اجتماعی، خانوادگی مورد غفلت قرار بگیرد.
وابستگی جسمی زمانی روی می دهد که بدن بعد از قرار گرفتن طولانی مدت در معرض یک ماده با آن سازگار می شود و به تدریج قبول می کند که حضور آن در بدن یک موضوع عادی و نرمال است. سندرم تحمل و سندروم پرهیز نشان از وابستگی جسمی است.
سندرم تحمل فرد در طول زمان و به تدریج دوز مصرفی خود را افزایش می دهد تا به اثر مطلوب قبلی برسد یا دوز همیشگی را مصرف می کند اما اثر ماده به شدت کاهش می یابد.
سندرم پرهیز یا سندرم ترک دارو زمانی روی می دهد که غلظت ماده مصرفی در خون یا در بافت بدن فرد معتاد کاهش یابد و عموما بعد از ایجاد علایم پرهیز فرد ممکن است مصرف دوباره را شروع کند تا از شدت آن بکاهد.

انواع مواد اعتیاد آور
الکل
در مرحله اول الکل از طریق دیواره معده و روده جذب سیستم خون می شود که در ابتدا فرد احساس آرامش می کند پرحرفتر، اجتماعی تر، با اعتمادبه نفس تر و شادتر می شوند. در مرحله دوم فرد کمتر می تواند فکر کند، انسجام سخن گفتنش از بین می رود، حافظه اش ضعیف تر می شود و ممکن است رفتارش از حالت آرامش و شادی به هیجان و پرخاشگری تغییر یابد. و در مرحله آخر آثار فیزیکی خود را نشان می دهد. از جمله مشکل در هماهنگی حرکات فیزیکی( عدم تعادل و مشکل در راه رفتن)، کاهش زمان واکنش و دید مبهم. خط سیر الکل اثر دو مرحله ای یا دوفازی ماده نامیده می شود. زیرا الکل در ابتدا مانند یک ماده محرک عمل می کند (فرد را آرام وشاد می کند) اما بعدا مانند مواد افسرده کننده یا کند کننده عمل می کنند (باعث کند شدن فعالیت فرد و تجربه کردن هیجان های منفی می شود). مصرف زیاد الکل می تواند به کما و حتی مرگ منجر شود. وقتی فرد به تازگی الکل مصرف کرده و تحت تاثیر خفیف یا شدید آن قرار دارد، گفته می شود به مسمومیت الکلی دچار شده است.
تنباکو( نیکوتین)
نیکوتین (همانند سیگارها) عنصر اعتیادآور تنباکو است. وقتی نیکوتین برای اولین بار مصرف می شود حالت تهوع و سرگیجه ایجاد میکند،  اما فرد الگویی از مصرف دخانیات داردکه هم مشکل زاست و هم منجر به نابه سامانی یا رنج شدید در فرد می شود. فرد در آرزوی این است که از مقدار دخانیات مصرفی کم کند یا مصرف آن را تحت کنترل دربیاورد. و وصرف آن وقت زیادی از فرد می گیرد و این مصرف مکرر باعث می شود فرد نتواند وظایف خود در محل کار، مدرسه یا خانه را به خوبی انجام بدهد. علایم پرهیز از نیکوتین عبارت است از غم، اندوه، بی خوابی، تحریک پذیری، دلسردی، خشم، اضطراب، ناتوانی در تمرکز حواس، بی قراری و بی حوصلگی، کاهش ضربان قلب و... .
محرک ها
بعد از استفاده از یک مواد محرک (مانند کوکائین، قرص اکستازی، آمفتائین ..) تغییرات رفتاری یا روانی در فرد به وجود می آید که چشمگیر و معنادار است و باعث ایجاد مشکلات می شود. مثلا فرد به خلسه می رود یا از لحاظ هیجانی و عاطفی بی تفاوت می شود. خوش اخلاق تر، خوش برخوردتر، یا بداخلاق و بدبرخوردتر می شود. حواس پنجگانه اش حساستر و قوی تر می شود و گوش به زنگ تهدیدات محیطی می شود. در نحوه قضاوت درباره دیگران یا ادراکی که از آنها و از حرفها و کارهایشان دارند، تغییر به وجود می آید. مضطرب می شوند، عصبی و پرخاشگر می شوند. ممکن است رفتارهای کلیشه ای داشته باشند که نتواند خوب قضاوت کند. یا در عملکرد اجتماعی یا شغلی او اختلال به وجود می آید. این علایم در طول مصرف مواد یا کمی بعد از مصرف آن به وجود می آید.
تریاک
مواد خانواده تریاک عبارتند از خود تریاک، مورفین، هروئین، کدئین و متادون. در طول مصرف یا کمی بعد از مصرف هر کدام از این مواد در رفتارها یا حالات روانی فرد تغییراتی غیرعادی، ناسازگارانه و کاملا مشهود به وجود می آید. مثلا فرد ابتدا به حالتی از شعف شدید و موقت وارد می شود. بعد بی تفاوت و بی احساس می شود. احساس ناراحتی و ملالت شدید می کند. حرکات او سریعتر یا آهسته تر می شود. توانایی قضاوت او مختل و ضعیفتر می شود و در عملکرد اجتماعی و شغلی او نابسامانی ایجاد می شود.
آرامبخش، خواب آور، ضداضطراب
داروهای آرامبخش به منظور آرام کردن اعصاب به کار می رود.داروهای خواب آور به منظور تنظیم خواب به کار می رود و داروهای ضداضطراب برای کاهش اضطراب به کار میروند. زمانی که هر کدام از این داروها مورد سوء استفاده قرار بگیرد در رفتارها یا حالات روانی فرد تغییرات غیر عادی، ناسازگارانه و کاملا مشهود به وجود می آید. مثلا رفتارهای جنسی ناشایست یا رفتارهای پرخاشگرانه، نوسانات خلقی شدید، قضاوت ناصحیح، نقص در عملکرد اجتماعی یا شغلی به وجود می آید.
روان گردان ها و توهم زا
این مواد با تغییر دادن ادراک فرد آثار خود را نشان می دهد. آنها توانایی حسی را افزایش می دهند یا خطاهای حسی و توهم به وجود می آورند. تغییرات رفتاری مشهود می باشد. مثلا فرد رفتارهای خصمانه و پرخاشگرانه دارد، می خواهد حمله کند و دعوا راه بیندازد. هوس های ناگهانی خود را نیم تواند متوقف کند یا به تعویق بیندازد.غیر قابل پیش بینی است. پرتحرکی روانی-حرکتی دارد و قوه قضاوت صحیحی ندارد. مکن است بعد از استفاده از مواد فشارخون فرد بالا برود. تپش قلب پیدا کند.
حشیش و ماری جوآنا
استفاده از حشیش یا ماری جوآنا باعث ایجاد شادی مفرط، افزایش خوش مشربی و بهتر شدن ادراک می شود. بعد از استفاده از حشیش در رفتارها و حالات روانی فرد تغییراتی ایجاد می شود. مثلا هماهنگی حرکتی مختل می شود. در شادی یا شعف شدید و لحظه ای فرو می رود. اضطراب دارد. احساس می کند زمان به کندی می گذرد و نمی تواند خوب و صحیح قضاوت کند و از دیگران کناره جویی می کند. بعد از مصرف چشم ها قرمز می شود. اشتها زیاد می شود و منجر به خشکی دهان می گردد.
اعتیاد به قمار
قمار کردن یعنی به خطر انداختن چیزی با ارزش به امید به دست آوردن چیزی باارزش تر. در بسیاری از فرهنگها و جوامع افراد سرمسابقات ورزشی، بازی های دوستانه و سایر رویدادها شرط بندی و قمار می کنند و اکثر آنها با مشکل مواجه نمی شوند. در واقع رفتارهای قمار بیمارگونه شامل رفتارهای ناسازگارانه، دائمی و مکرر هستند که باعث اختلال در زندگی شخصی، خانوادگی یا شغلی می شود. و ممکن است فرایندی به نام دنبال کردن باخت ایجاد شود که فرد برای جبران یک باخت یا یک سری باخت های متوالی خود به قمار ادامه دهد. و پول بیشتر وسط بگذارد و ریسک های بزرگتری مرتکب شود.


گردآورنده: افسانه امیری کارشناس ارشد روانشناسی بالینی