کمال گرایی

آنچه در باور عمومی به کمال گرایی تعبیر می شود در واقع مفهومی ا با عنوان کامل گرایی (perfectionism) است . در متن پیش رو به تفاوت بین دو مفهوم کامل گرایی و  کمال گرایی می پردازیم.
انسان های کامل گرا به سبب احساس نگرانی مفرط از بروز نقص یا اشتباه و به علت انتخاب استانداردهای سطح بالا و دور از دسترس و نیز به خاطر نیاز مداوم به تایید دیگران دچار احساس نارضایتی مداوم از خود و اطرافیان می گردند و زندگی تلخ و ناخوشایندی را تجربه می کنند. به یاد داشته باشیم کامل طلبی، آرامش روانی انسان را به خطر می اندازد، روابط فردی و خانوادگی افراد را شکننده و آسیب پذیر می کند، اعتماد به نفس انسان را دچار ضعف می گرداند و احتمال بروز افسردگی و اضطراب را افزایش می دهد.
در این مقاله بر آنیم تا به صورت اجمالی به پاسخ این سه سوال بپردازیم که :

آیا مفهوم کامل گرایی و کمال گرایی یکسان است؟
چه تفاوت هایی بین کامل گرایی و کمال گرایی وجود دارد؟
آیا وصول و معیارها در نزد افراد کامل گرا و کمال گرا یکسان است؟

کمال طلبی یا کمال گرایی یکی از صفات و تمایلات عالی است که در وجود همه انسان ها نهادینه شده است. در حالی که موضوع کمال و کمال طلبی در مبانی فلسفی و دینی بخصوص در دین اسلام به عنوان ارزش قلمداد می شود و وجود چنین نگرشی را مایه ی آرامش، موفقیت و تعالی انسان می دانند که در زمینه های سلامت و بهداشت روانی افراد را تضمین می نماید، در مبانی علم روان شناسی و روانپزشکی بحثی تحت عنوان کامل گرایی(perfectionism) مطرح شده و ادعا می شود که وجود چنین خصوصیتی در انسان،سلامت و بهداشت روانی را مورد تهدید جدی قرار می دهد و زمینه ساز بروز مشکلات شایع روانی و رفتاری و حتی اختلالات جسمی برای انسان می شود.
مفهوم کامل گرایی و کمال گرایی
کمال انسان به معنای رشد نفسانی اوست. در یک تقسیم بندی کلی، همه اموری که موجب رشد و کمال  و شکوفایی نفس آدمی می شوند را می توان به دو جنبه نظری و عملی تقسیم کرد. مراد از جنبه نظری بعد شناختی و معرفتی انسان است و مراد از جنبه عملی روح و نفس انسان است که در سایه ی رفتار های خاص، تحولات و فعلیت های نوینی می یابد. البته مقصود از عمل، فقط رفتارهای خارجی و فیزیکی نیست بلکه اعمال باطنی و درونی آدمی را نیز شامل می شود اموری نظیر: نیت، اخلاص، خضوع و خشوع باطنی ، خلقیات و ملکات و سجایای اخلاقی.
این امور گرچه از سنج معرفت و آگاهی نیستند اما شدیداً نفس و روان آدمی را تحت تاثیر قرار داده، هویت و حقیقت نفس را متحول می کنند. بنابراین "من" "هویت" و "حقیقت" هر شخص بر اساس معرفت ها و اعمال او (نظری و عملی ) شکل می گیرد و همانطور که نوع معارف و آگاهی ها در مرتبه ی وجودی و میزان استکمال نفسانی هر شخص دخالت دارد کیفیت اعمال ویژه اعمال باطنی نیز در استکمال نفسانی انسان دخالت مستقیم خواهد داشت.
قرآن در سوره ی جمعه آیه 2، هدف از بعثت انبیا را استکمال دو بعد عملی و نظری انسان معرفی می کند:
" هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ"
او آن کسی است که در میان درس ناخواندگان، فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمتشان بیاموزد .
در این آیه مبارکه ، تزکیه نفس به جنبه ی عملی انسان و تعلیم کتاب و حکمت به جنبه ی نظری او اشاره دارد.
علیرغم چنین نگرشی در متون دینی و فلسفی که مفهوم کمال و کمال گرایی به عنوان یک مفهوم تعالی بخش و ارزشی قلمداد می شود در متون علمی روان شناسی و روان پزشکی مفهوم کامل گرایی (perfectionism) صرف نظر از تقسیم بندی آن بیشتر به عنوان یک ویژگی عصبی معرفی می گردد و توصیه می شود برای حفظ سلامت و بهداشت روان، افراد کامل گرا به اصلاح نگرش و رفتار خود بپردازند.
 
تعریف کمال و کمال گرایی:
کمال هر چیز، عبارت است از رسیدن آن چیز به فعلیت و وضعیتی که با آن شی سازگار باشد. به تعبیر دیگر هر وجودی زمینه ها و استعداد های وصول به فعلیت هایی را دارد که شباهت به آن شی داشته و سازگار با وضعیت ، سرنوشت و استعداد درونی او هستند.
طبق این تعریف هر جنبه از جنبه های وجود انسان که به فعلیت برسد و استعداد های پنهان آن شکوفا و بارور گردد انسان در آن جنبه و در مسیر کمال حرکت کرده است. پس وقتی انسان به اهدافی که برای آنها خلق شده  و در درون خود استعداد رسیدن به آنها را دارد حرکت کند موجودی کمال گرا می باشد.
تعریف کامل و کامل گرایی:
کامل عبارت است از تمام بودن و بی عیب و نقص بودن و کامل گرایی آن خصوصیت شخصیتی است که باعث می شود سطح انتظار و توقع فرد نسبت به عملکرد خود و اطرافیانش به شدت افزایش یابد به شکلی که چنین فردی برای رسیدن به اهداف خود فقط در بالاترین مرتبه کمی و کیفی از نتیجه ی عملکرد خود یا اطرافیان را در یک مرتبه کامل و بی عیب و نقص می خواهند، در این تعریف جای می گیرند.
این ویژگی کامل طلبی یا کامل گرایی باعث می شود انسان هر چیزی حتی خودش را کامل و بی عیب و نقص بخواهد.
به نظر می رسد بر اساس مطالب گذشته کامل گرایی میل به بهتر بودن و کمال گرایی تلاش برای بهتر شدن می باشد.
افراد کامل گرا فقط بهترین را می خواهند و کمتر به بهتر شدن توجه دارند؛ در حالیکه کمال گرایی یک حرکت تکاملی است که در چنین حالتی فرد آنچه را می خواهد و می طلبد باید حتما کامل و بی عیب و نقص باشد. در حالی که کمال گرایی مفهومی نسبی است که موفقیت و رسیدن به هدف ها را مرحله به مرحله تعریف می کند و موفقیت در هر مرحله را ارزشمند می داند.
نگرش افراد کامل گرا:

1. انسان کامل گرا خود یا محیط اطرافش را کامل و بی عیب  و نقص می خواهد  و تلاش می کند تا به ایده آل های ذهنی خود برسد بدون اینکه در این راه حتی تصور کوچکترین اشتباه را داشته باشد. به همین دلیل بروز نقص ها و ناکامی ها برای آنان غیر قابل تحمل  و با تنش بسیار زیادی همراه است.
2. برای انسان کمال گرا چیزی پذیرفته و با ارزش است که صد در صد او را به هدف کامل و بی عیب و نقص راهنمایی کند.
3. فرد کامل طلب شکست و اشتباه را در کار نمی پذیرد و بروز چنین اتفاقی را نشانه ی ضعف ، بی عرضه بودن و ناتوانی شخصیتی خود می داند.
4. فرد کامل گرا مطلق نگر است و همه چیز را سیاه و سفید می بیند و موفقیت های نسبی برای او ارزشی ندارد.
5. فرد کامل گرا " آرزو ها و خواسته" را به " ضرورت ها و باید ها " تبدیل می کند و فکر می کند به هر قیمتی باید به آنها برسد.
6. افراد کامل گرا اشتباه یا خطا را معادل بد بودن می دانند در حالی که تفاوت زیادی بین اشتباه کردن و بد و بی کفایت بودن وجود دارد.

نشانه ها و خصوصیات کامل گرایی:

1. اگر احساس می کنید هر چه تلاش می کنید، علی رغم موفقیت های نسبی از نتایج کار خود احساس رضایت ندارید.
2. اگر بهترین نمره یا بالاترین درجه را کسب نکنید احساس پوچی بی ارزشی و شکست می کنید.
3. اگر از اشتباه کردن یا شکست خوردن در امور جزیی وحشت دارید و بیش از اندازه خود را سرزنش می کنید.
4. اگر بیش از دیگران نیازمند تایید و تشویق اطرافیان هستید و از انتقادهای دوستانه ی دیگران غمگین می شوید.
5. اگر از غیب و نقص های جزیی در امور زندگی خود و یا در محیط و اطرافیان عصبی و بی قرار می شوید.
6. اگر بیش از آنکه به علاقه ها و سلیقه های خود اهمیت دهید به باید ها و نباید های دیگران بها می دهید (مثلا شما به رشته های فنی یا هنری بیشتر علاقه دارید ولی به دلیل شرایط حاکم بر محیط خانه یا جامعه یا طرافیان به رشته .. وارد می شوید و با بی علاقگی ادامه تحصیل می دهید)
7.  اگر بیش از آنچه لازم است یا از شما خواسته شده کار و تکالیفی را انجام دهید و یا اینکه وقت زیادی صرف می کنید و می ترسید که مبادا کم و کسری، توجه دیگران را جلب کند(ماندد اینکه در تدوین یک گزارش ساده که فقط در دو صفحه قابل تهیه است شما در ده ها صفحه با جزییات زیاد و غیر ضروری آن را تهیه و تدوین می نمایید و در پایان باز هم ازین گزارش ناراضی هستید).
8. در صورت داشتن چند مورد از موارد ذکر شده، باید بدانید که احتمالا خصوصیات کمال گرایی در شما شکل گرفته است.
9. برای تشخیص و ارزیابی خصوصیت کامل گرایی انواع تست ها یا پرسش نامه های کامل گرایی وجود دارد که یک نمونه آن را در قسمت سنجش سایت مشاهده می کنید.به زودی این پرسشنامه در قسمت سنجش سایت بارگزاری می گردد)

انواع کامل گرایی:

1. کامل گرایی معطوف به خود یا برای خود

تعیین استاندارد های غیر واقعی برای خود و بالابردن سطح انتظار و توقع از عملکرد خود.در واقع در این حالت خصوصیت کامل گرایی، خود و عملکرد خود را هدف قرار می دهد و فرد در تلاش دایم برای کامل و بی عیب و نقص بودن به سر می برد. در چنین شرایطی انسان کامل گرا انتظار دارد همه کارهایش بی عیب و نقص باشد و به دلیل این تمایل وسواس گونه از انتقاد وحشت دارد و اگر دیگران عیبی در او ببینند یا انتقادی از او بشود مضطرب و غمگین می شود.

1. کامل گرایی معطوف به دیگران یا برای دیگران

تعیین استاندارد های غیر واقعی برای دیگران و بالا بردن سطح انتظار و توقع خود از عملکرد دیگران. در این حالت انسان کامل گرا از دیگران انتظار دارد کارهایش بی عیب و نقص باشد و هیچ وقت رفتار غلطی از آنان سر نزند، مانند ریس یک اداره که هرگز اشتباه و نقصان و کم کاری کارمند را نمی پذیرد و یا مانند مادری که نمره کمتر از بیست فرزندش را قبول ندارد و او را سرزنش می کند.

1. کامل گرایی تجویز شده یا ناشی از اجتماع

وجود و تعیین استانداردهای غیرواقعی در اجتماع و بالابردن سطح انتظارات و توقعات از فرد در جامعه. در این سطح توقعات و انتظارات اطرافیان (والدین،معلمان، اجتماع و..) باعث شکل گیری کامل در افراد می شود چون در اثر فشار و تبلیغات شدید دیگران فرد تسلیم خواسته ها و توقعات آنان می گردد و علیرغم عدم توانایی و یا میل باطنی به تدریج خواسته دیگران را خواسته خود می پندارد و تلاش می کند آن را تحقق بخشد. مثلا تمایل و خواسته والدین، اقوام و اجتماع که می خواهند فرزندانشان در رشته پزشکی تحصیل کنند و فقط آن را مهم و با ارزش می دانند. در حالی که ممکن است علایق و استعداد های او در مسیر یا رشته دیگری باشد. در اثر این طرز فکر و علیرغم میل باطنی فرد برای تحصیل در این رشته به خواسته آنان تن می دهد و بر اثر این فرایند تحمیلی یعنی کامل گرایی فشار زیادی را تحمل می کند.
کامل گرایی و سلامت روان
کامل گرایی اگرچه به عنوان مجموعه ای از صفات شخصیتی ممکن است در بسیاری از افراد وجود داشته باشد ولی به خودی خود یک بیماری تلقی نمی شود. بلکه وجود این صفات می تواند سلامت روانی را به خطر بیاندازد و شخص را در معرض ابتلا به اختلالات اضطرابی و افسردگی قرار دهد. در واقع افراد کامل گرا به علت اینکه مدام نگران نقص ها و ناکامی های خود بوده و به دنبال رسیدن به حداکثر هر چیزی هستند تنش و استرس زیادی را تجربه می کنند. احساس نارضایتی از خودو موقعیت های خود و ضعف اعتماد به نفس در اثر شکست های کوچک منجر به افسردگی آنان می شود . این ویژگی شخصیتی روابط بین فردی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و درگیری ها و تنش های بین فردی را باعث می شود.
به نظر بسیاری از محققان علوم رفتاری و روانپزشکان وجود صفت کامل گرایی می تواند انسان را در معرض خطر اختلالات جسمی یا روان پزشکی زیادی قرار دهد. متخصصان بر ارتباط بین کامل گرایی با اختلال افسردگی اساسی، بی اشتهایی عصبی، میگرن،اختلالات روان تنی و اختلالات شخصیت ،الکلیسم،استفاده از مواد مخدر و خودکشی تاکید دارند.
 

گردآورنده: مرجان ترکی- کارشناس ارشد روانشناسی بالینی